Yetiştirme sistemi, kümes koşulları, yaşama gücünün önemi, ıslah, üniformite, doğal çiftleşme ve yapay tohumlama uygulamaları gibi temel yetiştiricilik ilkelerini ele alarak önceki yazımızda damızlık yetiştiriciliğinde bakım-idare uygulamalarını özetle aktarmaya çalışmıştık. Burada asıl olarak, üretimde damızlık horoz ve tavuğun kapasitesinden mümkün olduğunca çok faydalanmanın hedef olmasından bahsetmiştik. Damızlık yetiştirme kurallarından sonraki aşamada üretimde bu etkinliği sağlamanın önemli unsurları; yumurtaların hangi sıklıklarla toplandığından, toplanan bu yumurtaların ne gibi şartlarda bekletildiğinden ve kalitelerinin ne denli muhafaza edildiğinden geçmektedir.
Yumurtanın Oluşum Evreleri
Tavuklarda dişi üreme sistemi sırasıyla; yumurtalık, infundibulum, magnum, istmus, uterus ve vaginadan oluşur. Dışarı açılan son kısım dışkının da çıktığı Kloak’tır. Yumurtalıkta bulunan çok sayıdaki yumurta sarısı hücrelerinden ırk, verim ve yaş gibi unsurlara bağlı olarak belirli bir kısmı olgunlaşıp yumurta olma ihtimaline sahiptir. Olgunlaşan sarı folikülleri yumurta kanalının ilk kısmı olan İnfundibulum tarafından yakalanır. Burada 15-30 dk. kadar kalan sarı magnuma geçer. Magnumda yumurta akının ilavesi ile buradaki süreç yaklaşık 3 saatliktir. İstmusa geçen yumurta zarlarla kaplanır ve yaklaşık 1.15 saat sonra Uterusa geçer. Uterusta ortalama 20 saat kadar uzun bir sürede kabuk oluşumu tamamlanır. Son kısım vaginaya geçtiğinde sivri uç önde iken yumurtlanma öncesi küt uç öne geçer ve küt uç ilk olarak kloaktan dışarı çıkar. Tavuğun yanında horoz olsun veya olmasın yumurtlama işlemi gerçekleşmektedir. Fakat yazımızın konusuna uygun şekilde döllülük ihtimali olan kuluçkalık yumurtaları irdeleyeceğiz.
Yumurtanın Döllenme Evreleri
Kuluçkalık yumurta dediğimizde aklımıza, tavuğun yaş ve genotipine uygun ağırlıkta (ne çok küçük ne çok büyük “özellikle çift sarılı” olmamalı), anormal şekil ve kabuğunda kırık-çatlaklıkları olmama gibi vasıflara sahip yumurtalar gelmelidir. Eğer tavuk çiftleşmiş veya suni tohumlama yapılmışsa spermler, vagina-uterus kesişiminde bulunan sperm depo keselerinde tutulurlar. Damızlık bakım-idaresi yazımızda da bahsi geçtiği üzere bu keselerde spermlerin depolanma süresi 2-3 haftayı bulmaktadır. Yumurta sarısının infundibuluma düşmesinden hemen önce bir miktar sperm bu depo keselerinden salınır ve ilk yarım saatlik süreçte kanalın ilk kısmı olan infundibulumda döllenme meydana gelir. Döllenmeden sonra yumurta kanalındaki yaklaşık 24 saatlik süreçte hücre bölünmesi devam eder. Tavuk türü yumurtalarında kuluçka süresi 21 gün sürerken vücut sıcaklığı yaklaşık 41°C olan tavuğun yumurta kanalındaki bu 1 günlük sürenin ilavesi ile embriyo gelişimi aslında 22 günde tamamlanmaktadır. Bu da demek oluyor ki yumurtlama ile kuluçka işlemi öncesi embriyo gelişim süreci çoktan başlamış ve yaklaşık %5’lik kısım gerçekleşmiştir.
Kuluçkalık Yumurta Kalitesini Belirleyen Özellikler
Sürünün yetiştirme koşulları, beslenmesi ve sağlığı ile ilgili faktörler elde edilecek yumurtaların kalitesi üzerine oldukça etkilidir. Kuluçkalık yumurta kalitesini, dış ve iç kalite özellikleri olarak sınıflandırabiliriz. Dış kalite özellikleri; yumurtanın büyüklüğü, şekli, temizliği ve en önemlisi kabuk kalitesi ile alakalı (kalınlık, kırılma direnci, gözenek yapısı, kırık-çatlaklık durumu, özgül ağırlık gibi) özelliklerdir. İç kalite özellikleri ise; ak ve sarıya ait yükseklik, pH ve çapları ile et-kan lekesi, sarının konumu ve hava boşluğunun durumu gibi özelliklerdir. İç kalite özelliklerinden sarı konumu (ortalanmış konumda olmalı) ve hava boşluğu durumu (olabildiğince belirsiz yani küçük olmalı) lamba yardımı ile kırılmadan belirlenebilmekteyse de diğer özellikler için yumurtanın kırılması gerektiğinden bu yumurtaların kuluçkalık olarak kullanım ihtimali ortadan kalkmaktadır. Bu yüzden dış kalite özellikleri ve bilhassa kabuk kalitesi bizim için daha önemli bir hal almış durumdadır. Yumurtaların depo süresi boyunca, kabuğu sağlam yani dış kalitesi ne kadar iyi ise iç kalitesi de o denli iyi kalmaktadır. Kabuğu zayıf, kabuk gözeneklerinin (porlarının) çapları büyük ve gizli (gözle fark edilmesi zor) çatlaklıklara sahip yumurtalarda iç kalite oldukça hızlı kötüleşmektedir. Ayrıca, mikroorganizma kontaminasyonu ihtimalini en aza indirmek açısından da kabuk sağlam olmalıdır. Kabuk, yumurtanın genel kalitesinin korunmasında oldukça önemlidir ve biz de her şeyden önce sağlam kabuklu yumurtalar elde etmeyi hedeflemeliyiz. Bu nedenlerden ötürü, dış kalite özelliği yüksek yumurtalar üretimde etkinlik açısından iyi bir başlangıç demektir. Kabuk kalitesi alınan kalsiyumun yetersizliği ve kümes sıcaklığından doğrudan etkilenmektedir. Damızlık rasyonları en az %3-4 seviyesinde kalsiyum içermeli ve kümes sıcaklığı uzun süreli 30 °C üzerinde seyretmemelidir.
Yumurtaları Follukta Fazla Bekletmemeli
Optimum folluk koşullarında (4-5 tavuk başına 1 folluk, kümesin loş bölgesine konumlanmış temiz folluklar vb.) günde en az 2 defa sabah ve akşam saatlerinde yumurtaların toplanması gerekir. Eğer mümkünse hayvanları rahatsız etmemek koşuluyla yumurta toplama işlemi günde 4-6 kez yapılmalıdır. Bu sayede kirli, çatlak veya kırık yumurtaların oranı da azalacak ve kırılan yumurtaların tavuklar tarafından yenmesi ve bunun kötü bir alışkanlık haline dönüşmesinin de engellenmesi sağlanmış olacaktır. Denetimimiz az olursa, bazı durumlarda kırılan yumurtalar kabukları da dahil olmak üzere tamamen tüketildiğinden fark etmemiz gecikebilir. Yumurta yeme davranışında sadece kırık yumurtaların hayvanları teşvik etmesinin değil besin madde ihtiyaçlarının düzgün karşılanmamasının da neden olacağı unutulmamalıdır. Özellikle boyun ve göğüs bölgesindeki tüy kayıpları (tüy mevsimi ve çiftleşme kaynaklı baş, sırt, kanat ve kuyruk bölgelerindeki dökülmeler hariç) besin madde yetersizliğinin önemli bir göstergesidir. Tavukların canlı ağırlık ve yumurta verimlerine uygun olarak beslenmeleri garantilenmelidir.
Az sayıda yumurta toplama özellikle sürü büyüdükçe ilk yumurtlanan yumurtaların üzerine daha çok sayıda tavuğun oturması demektir. Bunun sonucunda oluşan sıcaklık artışı etkisiyle embriyo gelişiminin kuluçka öncesi istenen düzeyden daha çok artmasına neden olabilir ve böylece embriyoların ölme ihtimali artabilir. Follukta yumurta bekletmenin asıl sebebi tavuklara folluk alışkanlığı kazandırmak ise bunun yapay yumurtalarla veya kuluçkalık olarak kullanılmayacak (özellikle marketten alınma dölsüz ticari yumurtalar olabilir) yumurtalar asıl yumurtalar ile karışmaması amacıyla işaretlenerek kullanılabilir.
Toplanan Yumurtaların Bekletilme Koşulları
Yumurtalar toplandıktan sonra embriyonun doğru konumlanması ve sağlıklı gelişimi için küt uç yukarı gelecek şekilde tepsilere dizilmelidir. Eğer pedigrili bir üretim yapılıyorsa, toplanan yumurtaların sivri ucuna ana-babayı bilmemizi sağlayacak şekilde kod-no yazılmalıdır. Sivri uca yazılmasının sebebi civciv çıkışlarının küt uça yakın yerden olacağı ve sivri uçtaki kabuk kalınlığının küt uca göre daha çok olması sebebiyle kırılmalar sonucu numaranın kaybedilme ihtimalini azaltmak içindir.
Toplanan yumurtaların, 12-18 °C (ideal 15 °C) sıcaklık ve %70-80 nispi nem koşullarına sahip oda veya kabinlerde 1 hafta kadar bekletilmesi tavsiye edilmektedir. Sıcaklık 3-4 günlük depolarda 18 °C civarında olabilecekken depo süresi 15 günü aşacaksa 12 °C civarında bekletilmelidir. Fakat depo süresi baştan planlanmalı ve ona göre uygun sıcaklık değerleri baştan itibaren netleştirilerek uygulanmalıdır. Böylece, sıcaklık olabildiğince sabit kalmalıdır. Depo sürecinde sıcaklıktaki artış ve azalışlar da embriyonun direncinin zayıflamasına neden olabilir. Yumurtaların depolanmaları kaçınılmaz olmakla birlikte depo süresinin olabildiğince az ve koşullarının uygun olması embriyolara daha yüksek yaşama şansı tanıyacaktır. Özellikle ilk 7-10 günlük süreçten sonra embriyoların ölme ihtimallerindeki artış hızlanmaktadır.
Damızlık yaşı genç iken veya başka bir deyişle yumurtlama periyodu başında iken yumurtalar küçük, kabukları daha kalın ve ak kaliteleri daha yüksektir. Bu yüzden uzun depolara ve az yumurta toplamaya karşı daha dayanıklıdır. Fakat sürü yaşlandıkça veya başka bir ifadeyle yumurtlama periyodu uzadıkça yumurtalar ağırlaşacak, kabuk incelecek ve yumurta ak kalitesi azalacaktır. Bu periyotta ise olabildiğince sık yumurta toplama ve kısa depo süresi uygulanmalıdır. Genç veya yaşlı sürü yumurtalarının özelliklerine göre yapılan uygulamalar kayıp olmayacağı anlamına gelmemektedir. Sadece farklı yaşlardaki hayvanlarımız varsa ve makine yükleme kapasitemizi kademeli yapacaksak bu bilgilere göre planlama yapabiliriz. Toplama sıklığı, depolama süre ve koşulları gibi temel kuluçka öncesi uygulamalarının asıl amacı yumurta kalitesinin en iyi şekilde muhafaza edilmesini sağlamaktır.
Yumurta kalitesi, embriyonun yaşama kabiliyeti ve neticesinde çıkış gücü açısından büyük öneme sahiptir. Kalitenin bozulmasına yol açacak olumsuz bir depo koşulu sonrası tekrar bu kaliteyi yükseltme gibi bir şansımız olmayacaktır. Bu yüzden elimizden geldiğince az kayıp ile bu süreci geçirmek amaçlanmaktadır. Yumurta kalitesinin düşmesini engelleyemesek de embriyonun direncini bir miktar artırarak çıkış gücünde oluşacak kayıpları azaltmak mümkün olabilmektedir. Özellikle depo süresi uzun olmak zorunda ise bu süreçte yumurtaların çevrilmesi, deponun 4-5. gününde 3-5 saatlik bir süreyle kuluçka sıcaklığına yumurtaları getirip tekrar depo sıcaklığına indirmek gibi yöntemler uygulanabilir. Bu tarz uygulamalarda şartları olabildiğince takip edebiliyor olmak önemlidir. Eğer koşullarımızda aksaklıklar oluşacaksa uygulamalar olumlu sonuç vermeyebilir. Örneğin, aynı ırk, yaş gibi olabildiğince birbirine benzer özelliklere sahip sürülerden elde edilen 200 adet kuluçkalık yumurtanın rastgele 100’ü her zaman yaptığımız standart uygulama yani kontrol ve diğer 100 adeti ise yeni uygulama için ayırmak gerekmektedir. Yapılan denemelerde yumurta sayısı arttıkça uygulamalar arasındaki farklılık daha doğru şekilde ortaya koyulabilir. Bu konuda ve yetiştiricilikle ilgili diğer konularda yazılmış kaynak çalışmaları okumakta büyük fayda vardır. Doğruluğu ve geçerliliği olan kaynaklardan çok okuyarak teorik bilgi birikimimize katkı sağlarken deneme yanılma yoluyla kendi kümes şartlarımızda en iyi sonucu verecek pratikleri de standart uygulamalarımız haline getirebiliriz.
Kuluçka Randımanını Düşürecek Unsurlar
Kuluçka randımanını kuluçka işlemi başlamadan düşürecek unsurlar dölsüz ve döllü yumurtalara göre iki ana başlık altında incelenebilir. Yumurtalar dölsüz ise; horoz ve tavuğun canlı ağırlığı, vücut konformasyonu ve kondisyonu ile çiftleşme oranı, suni tohumlamadaki sorunlar, yem-su kalitesi ve tüketimi, kümes sıcaklık ve aydınlatma gibi temel çevre koşulları, tüy kondisyonu, altlık durumu ve ayak yangısı gibi faktörlerdir. Eğer yumurtalar döllü ise embriyoların ölümüne neden olan başlıca faktörler; folluk yönetimi, yumurta toplama sıklığı, damızlık beslenmesi, depo koşulları ve yumurta kalitesidir. Bu yazımızın konusu itibariyle yapılacak uygulamalar döllü olan yumurtalarda embriyoların yaşama gücünü olabildiğince iyi muhafaza ederek kuluçkaya taşımaktır. Yumurta yumurtlandıktan sonraki aşamada dölsüz olan yumurtalar açısından yapılabilecek herhangi bir uygulamamız yoktur. Fakat, dölsüzlerin oranı kabul edilebilir seviyelerden fazla ise yumurtaların elde edildiği tarih bilindiğinden o dönemdeki damızlık yetiştirme uygulamaları gözden geçirilmelidir. Tespit edilen aksaklıklar muhakkak giderilerek verimlilik artırılmalıdır. Kuluçka sonuçları (döllülük oranı, çıkış gücü, kuluçka randımanı) ve embriyo ölümleri konusunda daha ayrıntılı bilgileri sonraki yazımızda aktarmaya çalışacağım.
Yetiştirici Kimdir? Yetiştiricilik Nedir?
Damızlık konusunda da bahsettiğimiz üzere yetiştiricilik; damızlık, yumurtaların muhafazası, kuluçka, civciv ve piliç yetiştirme gibi halkalardan oluşan zincirin kesintisiz döngüsüdür. Zamanla akıp giden bu nehrin yönünü belirleyecek olan ‘Yetiştirici’dir. Yetiştiricinin ustalığı ölçüsünde bu nehir ya kurak, ya deniz ya da okyanusta son bulacak bir serüvendir. Sonuç olarak, sağlıklı dişi ve erkek damızlıklardan hedeflenen yüksek kuluçkalık yumurta veriminin elde edilmesi ve bu yumurtaların uygun şartlarda muhafazası ile kuluçka işlemine aktarımı neticesinde daha etkin bir üretim sağlanmalıdır. Bu hobinin daha güzel yaşanması dileklerimle diyorum ki; Amatörce sev profesyonelce yetiştir.
Araştıran – Yazan Ahmet UÇAR
Ankara Üniv. Arşt. Görv.